Pjesa e katërt
Publikohen kujtimet e gazetarit, publicistit, përkthyesit, studiuesit, shkrimtarit, dramaturgut dhe diplomatit të njohur, Bashkim Trenova, i cili pasi u diplomua në Fakultetin Histori-Filologji të Universitetit Shtetëror të Tiranës, në vitin 1966 u emërua gazetar në Radio-Tirana në Drejtorinë e Jashtme të saj, ku punoi deri në vitin 1975, kur ai u emërua si gazetar dhe shef i redaksisë së jashtme në gazetën ‘Zëri i popullit’, organ i Komitetit Qendror të PPSH-së. Në vitet 1984-1990, ai shërbeu si kryetar i Degës së Botimeve në Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave të Shtetit dhe pas zgjedhjeve të para të lira në Shqipëri, në marsin e vitit 1991, u emërua në gazetën ‘Rilindja Demokratike’, fillimisht si zv/kryeredaktor dhe më pas kryeredaktor i saj, deri në vitin 1994, kur u emërua në Ministrinë e Punëve të Jashtme. me detyrën e Drejtorit të Shtypit dhe zëdhënës i asaj ministrie.
Në vitin 1997, Trenova u emërua me detyrën e ambasadorit të Shqipërisë në Mbretërinë e Belgjikës dhe në Dukatin e Madh të Luksemburgut. Kujtimet e panjohura të z. Trenova, duke filluar nga periudha e Luftës, fëmijëria e tij, vitet e fakultetit, karriera profesionale si gazetar dhe studiues në Radio Tirana, gazetën ‘Zëri i popullit’ dhe Arkivin Qendror të Shtetit, ku ai shërbeu deri në shembjen e regjimit komunist të Enver Hoxhës, periudhë kohe, kur ai në rrethana të ndryshme u njoh me disa nga ‘familjet reaksionare’ dhe pinjollët e tyre, të cilët me një mjeshtëri të rrallë, i ka përshkruar në një libër me kujtime të publikuar në vitin 2012, me titull ‘Armiqtë e popullit’ dhe tani i sjell për lexuesit e Memorie.al
“Armiqtë e popullit”
Shoku im i lagjes, Behxhet Agolli, më pas punoi me Haxhi Lleshin!
Nuk e di a e bëri letrën Behxheti. Nuk e di, nëse e ka bërë, si është pritur ajo, ç’reagim ka patur ndaj saj. Di, ndërkaq, se Behxhet Agolli punoi më pas si jurist në Kuvendin Popullor të Shqipërisë, pra pranë Haxhi Lleshit, deri sa një ditë u grind me të dhe u largua që andej. Me ndryshimet demokratike, Behxheti u afrua me Partinë Republikane, që u formua si parti në opozitë me Partinë e Punës (Komuniste) në pushtet. Kjo Parti doli në mbrojtje të pronarëve të cilëve u ishin sekuestruar, konfiskuar apo shtetëzuar pronat nga komunizmi. Unë punoja në atë kohë në gazetën “Rilindja Demokratike”, gazetë e Partisë Demokratike, që do të mirrte pushtetin pas rrëzimit të komunizmit në Shqipëri.
Një ditë më vjen në redaksi Behxheti dhe më sjell për botim një artikull të shkruar nga vetë ai për dajën e tij, Fiqiri Dinen. Daja i tij kishte hyrë në historinë e Luftës së Dytë Botërore, si një bashkëpunëtor i pushtuesve. Në qershor të vitit 1944, ai kishte qenë kryeministër i qeverisë së njohur si kuislinge. Pas dy muajsh ai dha dorëheqje nga posti dhe më pas, me përfundimin e Luftës, u arratis nga Shqipëria. Behxheti donte të jepte një version pozitiv të veprimtarisë së Fiqiri Dines. Unë nuk i’a mbajta artikullin. I thashë atij se tani nuk është koha për botime të kësaj natyre, të shohim më pas. Behxheti nuk reagoi, heshti. Më pas e botoi atë dikund gjetkë.
Sa “të prekur”, sa “armiq të popullit” kishte në rrugicën tonë të vogël? Këtë pyetje nuk e kisha bërë asnjëherë dhe as më kishte shkuar mendja të numëroj “të prekurit” e saj deri në momentin që vendosa të shkruaj këto radhë dhe kur pashë me njëlloj habie se ata nuk kishin qenë pak!
Dy shtëpi pas asaj të Varvaricave, në fund të rrugicës, gjendej shtëpia e Zeralinjëve. Kjo ishte një shtëpi e bukur, e ngritur disa shkallë, me një oborr të madh përpara. Në qendër të oborrit ishte një man i madh i bardhë, të cilin ne fëmijët, kur na jepej rasti, nuk harronim ta gjuanim me gurë, për t’i rrëzuar kokrrat, njëlloj siç bënim edhe me manin e Kolaverëve. Në të vërtetë me manin e Zeralinjëve e kishim më të lehtë, sepse muri i oborrit të tyre ishte shembur dhe kështu hynim e dilnim aty si në shtëpinë tonë.
Familja e “prekur” e Zeralinjëve, prej Nanës Mbretneshë!
Familja e Zeralinjëve përbëhej nga prindërit, Fiqiriu dhe Shadia, si edhe nga pesë fëmijët e tyre, midis të cilëve dy djem dhe tri vajza. Ishte një familje e thjeshtë e ardhur nga krahina e Matit nga ishte me origjinë edhe ish-Mbreti i shqiptarëve, Zogu i I-rë. Fiqiriu punonte si punëtor skene në Teatrin Popullor dhe deri sa u rrit djali i madh, Envai, rroga e tij ishte burimi i vetëm i jetesës për familjen.
Edhe Zeralinjtë ishin të “prekur”. Regjimi i futi si qiraxhinj edhe atyre familjen e një kapteri ushtrie, të ardhur në Tiranë nga jugu i Shqipërisë. Familja Dabulla, siç quhej ajo, përbëhej nga katër pjesëtar, prindërit dhe dy fëmijë, djalë dhe vajzë. Ata ishin pra si numër më pak se familja e Zeralinjëve dhe, pavarësisht nga ky fakt, pavarësisht se Zeralinjtë ishin pronarë të shtëpisë, qiraxhinjtë zunë pjesën më të madhe dhe më komode të shtëpisë, pjesën ballore. Zeralinjtë u “kënaqën” me atë që u mbeti, d.m.th. me bodrumet, që i përdorën për të jetuar gjatë ditës dhe një apo dy dhoma sipër tyre, për të fjetur. Ata nuk mund të hynin më në shtëpinë e tyre nga shkallët e përparme, të cilat u rezervuan vetëm për qiraxhinjtë, por nga një korridor i ngushtë rrugor rreth 50 centimetra, në pjesën e pasme të shtëpisë.
Ç’i kishin bërë Zeralinjtë komunizmit apo pushtetit popullor? Asgjë në të kaluarën dhe asgjë në vazhdim. Ç’rrezik mund të paraqiste Fiqiriu si punëtor skene për diktaturën e klasës punëtore në pushtet, sikurse ishte vetë emëruar regjimi i ri i vendosur pas Luftës së Dytë Botërore? Përse duhej dënuar ai dhe familja e tij në kondita të tilla banimi? Këtë mund ta spjegojë vetëm logjika e paranojakut të madh në krye të kupolës së pushtetit dhe e paranojakëve të tjerë që e rrethonin atë dhe që besonin se sa më mizorë të tregoheshin me njerëzit, sa më ç’njerëzishme të silleshin, aq më të mbrojtur ishin.
Në të vërtetë familja e Zeralinjëve kishte një faj dhe ky ishte i vetmi faj i saj. Nëna mbretëreshë kishte një lidhje fisnore me nënën e Fiqiriut. Nëna Mbretëreshë i kishte bërë dhuratë shtëpinë nënës së Fiqiriut. Kaq ishte e mjaftueshme që Zeralinjtë të futeshin tek “të prekurit”, tek ata ndaj të cilëve pushteti nuk mund të rrinte indiferent, pa i ndëshkuar në njërën apo tjetrën mënyrë.
Ne, ndërkohë, vazhdonim të përfitonim nga mani i Zeralinjëve dhe nga oborri i tyre me mur të shembur. Zeralinjtë, kuptohet, nuk kishin mjete financiare për të ri ngritur murin e oborrit të tyre. Neve kjo gjë na shkonte për shtat edhe për “jetën tonë artistike”. Si fëmijë, në disa raste, ne improvizonim një grup teatral si edhe një pjesë teatrale. Si skenë përdornim oborrin pa mure të Zeralinjëve. Si sallë përdornim shkallët e shtëpisë së Pashollëve, që ishin vetëm rreth dy metra larg murit të rrëzuar të Zeralinjëve. Spektatorët nuk na mungonin. Në rrugicën tonë mjaft gra nuk ishin angazhuar në punë në atë kohë.
Ne shkonim e trokisnim derë më derë dhe i ftonim ato si spektatore të «spektaklit» tonë. Ato vinin me gëzim, qoftë për të parë diçka të gëzuar, që i bënte të qeshnin, qoftë edhe me improvizimin tonë fëminor të «spektaklit», qoftë sepse kështu edhe mblidheshin e shkëmbenin ndonjë fjalë midis tyre. Zeralinjtë, edhe pse ne asnjëherë nuk u morëm leje për të përdorur oborrin e tyre si skenë, kurrë nuk na dëbuan nga «skena» si të padëshiruar apo të paftuar. Ndoshta këtu mund të ketë ndikuar edhe fakti se Fiqiriu, punonte si punëtor skene në Teatrin Popullor, pra në një farë mënyre ishte i lidhur me teatrin.
Neve mund të na ketë marrë në «mbrojtje» edhe Envai, që ishte djali më i madh në familje, të cilit i dëgjohej fjala. Envai vetë e kishte pasion teatrin. Ai edhe luajti me mjaft sukses një herë të vetme në skenë. Atij i’u besua roli i Bajram Currit, një prej figurave qendrore të jetës politike në Shqipërinë e viteve ‘20-të të shekullit të kaluar. Duartrokitjet e para ishin edhe të fundit që i’u dhanë atij. Envait, sigurisht me porosi nga mekanizma të pushtetit, nuk i’u ofrua më asnjë rol. Sipas logjikës së pushtetit, nuk mund të lejohej të duartrokitej dhe të admirohej një pinjoll i një familjeje të tillë, si ajo e Zeralinjëve, qoftë edhe në një skenë amatore.
Tentativa ime e dështuar për t’u futur i «maskuar» në Teatrin Popullor!
Për mua këtu, tek oborri i Zeralinjëve, fillon edhe dashuria për skenën dhe teatrin. Si fëmijë nuk na lejohej atëhere të hynim në sallën e Teatrit Popullor. Më kujtohet, një herë ky Teatër organizonte gjatë ditës një shfaqje për gratë, njëlloj si «grupi» ynë ! E dija që nuk do të më lejonin të futesha në sallë. Kam shkuar tek halla ime, Seri, që të më ndihmonte për të gjetur një zgjidhje, mjaftonte që unë të hyja në sallë. Ajo shkoi tek një fqinjë dhe i kërkoi hua çarçafin e saj. Fqinja i’a dha dhe halla ma përcolli mua duke më thënë: «Vishe çarçafin, askush nuk do të kuptojë që je fëmijë dhe djalë. Kështu do të hysh në sallë». Kështu edhe u bë edhe s’u bë. Unë vesha tek shtëpia e hallë Serit çarçafin duke bërë kujdes të fshihja çdo gjë që mund të më tradhtonte. Halla qeshte e kënaqur me pamjen time dhe ndihmesën e saj. Kur mora notën “kalueshëm”, dola nga shtëpia dhe u nisa në këmbë drejt Teatrit Popullor.
Ai gjendej aty ku është edhe sot, në qendër të Tiranës, pranë kompleksit të ndërtesave të ministrive të Brendshme dhe asaj të Mbrojtjes. Duhej të ecja nja 20 minuta dhe gjatë tërë rrugës isha i shqetësuar se mos më njihte ndonjë shok. Ndruhesha se në një rast të tillë, ai me siguri do të tallej me mua sa të ngopej. Ai, madje, do të ngopte edhe të tjerët, të njohurit tanë të përbashkët me “zbulimin” e tij, d.m.th me mbulimin tim. Këtë pjesë të “aksionit” e kreva me sukses. Kur arrita në portat e Teatrit, pashë aty një tufë të çrregullt grash që shtynin me trup dhe me bryla njëra tjetrën për tu futur sa më parë në sallën e spektaklit. U afrova disa here pranë tyre dhe po kaq herë u tërhoqa i trembur, se mund të dilja i humbur keq në betejën e bërrylave.
Shqetësohesha se një bërryl i rrëmbyer dhe i pakujdesshëm do të më zbulonte një pjesë të fytyrës apo të kokës, do të më shqyente fundin e çarçafit. Kështu jo vetëm që do të humbisja spektaklin, por mund të merrja edhe ndonjë shqelm në prapanicë nga Fadili, portieri i mbrapshtë që prej vitesh priste biletat në portën e hyrjes së Teatrit Popullor. Ai nuk i’a përtonte në raste të ngjashme. Si përfundim, zemërprishur, e pashë më të udhës të largohesha, të kthehesha pas.
Në rrugën e kthimit, pata kujdes sërish që të mbulohesha sa më mire që të mos njihesha. Në një moment dyshova se “konspiracioni” im mori fund. Një shok i shkollës, Agim Korbi, po vinte përballë meje dhe fare pranë më hodhi ngultas shikimin e tij. Së paku kështu mu duk mua. Ndoshta e tërhoqi pamja ime disi e veçantë dhe jo konform asaj që ishim mësuar të shihnin tek një grua e mbuluar. Ndoshta më kishin “tradhëtuar” koka ime e rrumbullakët, ecja ime prej djali, këpucët që nuk ishin për vajza apo për gra! Sidoqoftë, Agimi kaloi dhe as të nesërmen në shkollë nuk më la të kuptoj se diçka kishte dyshuar apo, më keq, se më kishte “zbuluar”. Unë nuk provova kurrë më të luaj në jetë “klandestinin.”
Lista e gjatë e “të prekurve” të rrugicës sonë!
Lista e “të prekurve” të rrugicës sonë është e gjatë. Mund të përmend, midis të tjerëve, edhe Timen e Xhepit, sikurse e thërrisnin, apo Fatime Kazazin, me emrin dhe mbiemrin e saj të plotë. Me Timen na ndante muri i pasmë i shtëpisë. Ajo ishte një grua disi në moshë, tipike tiranase, me humor të pafund edhe pse jetonte një tragjedi të pafund. Ne fëmijëve na donte dhe njëkohësisht na frikësonte. “Ajo, për të na kënaqur, hipte në kumbullën e oborrit të saj, mbushte grushtet dhe, duke qeshur, hidhte nga ne kokrrat e këputura, të pjekura ose jo. Ne, gjithsesi, i ishim mirënjohës.
Timja kishte edhe një protezë në gojë. Herë pas here, duke kaluar rrugës, ajo kthehej nga ne, ngrinte me gjuhë dhe e lëvizte protezën e saj. Ajo kështu argëtohej ndërsa ne shqetësoheshim sepse as e kishim idenë se ç’është një protezë dentare. Dhëmbët e lëvizshëm na çonin në një botë të frikshme, kërcënuese. Kjo grua e veshur gjithnjë me të zeza, kishte edhe diçka tjetër të veçantë, që e përdorte me sukses kur ndeshej me paudhësitë tona. Gishti i saj tregues i dorës së djathtë, ishte thyer dhe gjysma e parë e tij shihte lart, përpjetë. Mjaftonte që Timja të tundëte para nesh këtë gisht të saj, për të na bërë të kuptonim se gjendja nuk ishte aq e favorshme dhe se ishte koha për t’u “avulluar”.
Fatime Kazazi, me djalin e arratisur, që thuhej se ishte në Zelandën e Re!
Fatime Kazazi ishte grua e ve, por kishte tre djem ose më mirë të themi kishte një djalë, Shabanin, i njohur si bukëpjekës me emër në Tiranë. Një tjetër i kishte vdekur, ndërsa i fundit nuk dihej ku ishte dhe nëse ishte i gjallë apo i vdekur. Djali i saj i vdekur i kishte lënë pas gruan, Hajdien dhe një djalë, Napolonin apo Lonin, siç e thërrisnim ne, shokët e tij. As i gjalli dhe as i vdekuri quhej Besim. Ai gjatë Luftës kishte marrë pjesë në formacionet partizane. Pas Luftës, një ditë u zhduk pa lënë gjurmë. U tha se Besimi ishte arratisur në Zelandën e Re. Më pas, megjithëse askush nuk kishte ndonjë kontakt me të, u tha se ai ishte martuar atje. U fol edhe se ishte Sigurimi, ai që kishte organizuar arratisjen e Besimit për ta patur si agjent të tijin në botën e kapitalit. Por, përse në Zelandën e Re, kaq larg? Asgjë nuk e lidhte Shqipërinë me një vend si Zelanda e Re në fund të globit. Ndoshta edhe as që kishte shkuar në Zelandën e Re, por kështu u tha. Gjithçka rreth Besimit mbeti deri në fund mister, edhe largimi, edhe harresa e tij!
Arratisja nga Shqipëria, pra kalimi i kufirit shtetëror, pa qenë i autorizuar nga pushteti, vlerësohej nga diktatura komuniste si tradhti ndaj Atdheut, ndaj Partisë dhe popullit, një tradhti e lartë. Timja, si qindra dhe mijëra nëna shqiptare, që me kalimin e viteve patën fatin e Times, u bë kështu nëna e tradhtarit, u trajtua si e tillë nga diktatura. Sigurisht nuk ishte kjo që e kërrusi atë në pleqërinë e saj. Plaga ishte Besimi, të cilin ajo e shihte në ëndërr sikur i ishte kthyer. Plaga ishte aq e thellë, sa ajo besonte dhe tregonte si të vërtetë edhe atë që as kishte ndodhur e as kishte për të ndodhur ndonjëherë. U thoshte prindërve tanë se kishte marrë letër nga Besimi, apo se i kishin thënë se Besimi do të vinte së shpejti në Itali dhe se do të takoheshin atje nënë e bir, se ai do të kthehej. Në vend të Besimit, në shtëpinë e Times erdhi dhe u strehua si qiraxheshë një familje nga jugu i Shqipërisë. U veprua njëlloj si me Kolaverët, Varvaricat, Zeralinjtë.
Ndëshkimi i pushtetit nuk mjaftohej me Timen. Më kujtohet se si u veprua në një rast me nipin e saj, shokun tonë të fëmijërisë, Lonin. Ne kishim filluar shkollën. Ishim nxënës të fillores tek “Kongresi i Lushnjes”. Në vitet e para pas Luftës, ndoshta dhe më pas, në Shqipëri udhëheqësi i Partisë Komuniste, priste në ‘Pallatin e Brigadave’ për Vitin e Ri, nxënësit më të mirë të shkollave të kryeqytetit. Nga shkolla jonë u zgjodh Loni, që të shkonte në ‘Pallatin e Brigadave’. Ne e pamë atë të veshur me kostumin e pionierit, pantallona të shkurtra blu, një këmishë e bardhë dhe shallin e kuq tre cepësh në qafë. Gjithçka ishte gati për të nisur festën kur, papritur, në prag të saj u tha se nuk do të ishte Loni, por një nxënës tjetër që do të festonte Vitin e Ri me udhëheqësin e Partisë. Ky ishte Asim Pregja, shoku dhe fqinji ynë.
Loni ishte nipi i Besimit të arratisur, por edhe nipi i një daje i burgosur politik. Loni dorëzoi kostumin dhe, ndoshta për herë të parë, kuptoi se ai po e fillonte jetën duke u rreshtuar tek “të tjerët”, tek ata që nuk u lejohej të ishin “shokët”, “fëmijët e shokëve”, tek ata që jeta nuk do t’i përkëdhelte, madje do t’i godiste rëndë nëse nuk tregoheshin të kujdesshëm. Ai do të shihte se nuk ishte njëlloj si shoku i tij ose si fqinji i tij, si Asimi edhe pse vetë Asimi, as nuk e kishte kërkuar këtë gjë dhe as ishte përgjegjës për ç’gënjimin e parë të madh të Lonit.
Më vonë kur të dy u burrëruan, Asimi bëri njëlloj karriere në ushtri, u bë edhe Drejtor i Shtëpisë Qendrore të Oficerave. Loni u bë kameraman në televizionin shtetëror. Me fillimin e Lëvizjes Demokratike dhe pas saj, Asimi u bashkua me të majtët, sikurse edhe shumica e ish komunistëve shqiptarë. Loni u bë simpatizant i të djathtëve, i Partisë Demokratike, sikurse një pjesë e ish- komunistëve dhe të gjithë ata që ishin persekutuar nga diktatura.
Familja Pirdeni, që për pak sa nuk u bë e prekur, prej shokut tim, Luanit…”!
Pothuajse përballë shtëpisë ku banoja , më saktë, përballë shtëpisë së Behxhetit jetonte familja Pirdeni, buri Rasimi, gruaja e tij Reti dhe pesë fëmijët e tyre.Ata nuk ishin “të prekur”, por në një rast për pak sa nuk u bënë edhe ata të tillë.
Në një fushatë elektorale për deputetë në Kuvendin Popullor të Shqipërisë, paraqiti kandidaturën e saj edhe Fiqerete Shehu, gruaja e kryeministrit. Ajo bëri takimin me zgjedhësit në oborrin e shkollës “Kongresi i Lushnjes”, i mbushur me këtë rast plot nga banorët e lagjes sonë. Sigurisht që gjithçka ishte formale. Këtë gjë nuk është se e kam kuptuar atëherë. Fiqerete Shehu, përfundoi fjalën e saj me thirrjet: të rrojë Partia, të rrojë udhëheqësi ynë i dashur, shoku Enver Hoxha, etj., etj. Në këtë kohë u dëgjua edhe një thirrje tjetër, që i’u shtua të parave, por që ishte krejt e ndryshme nga ato. Ishte Luani, djali i tretë i familjes Pirdeni dhe shoku im i fëmijërisë që thirri “Rroftë Duçja”! Policët dhe sigurimsat, që shoqëronin Fiqereten, u vunë menjëherë në lëvizje të ethshme për të arrestuar “adhuruesin” e diktatorit fashist, por nuk arritën dot.
Thirrja e Luanit u lëshua nga jashtë oborrit të shkollës. Në portën e jashtme të saj ndodhej një çezmë publike dhe fare pranë saj një ulli. Në drurin e ullirit që shikonte si nga rruga ashtu edhe nga oborri i shkollës, ishin ngjitur Luani dhe Refik Pasholli, një fqinji i ynë. Refiku kishte kokën e madhe dhe ne shokët e tij nuk e thërrisnim në emër, por “Duçe”, ashtu siç ishte thërritur edhe diktatori fashist, Musolini. Kuptohet efekti i kësaj thirrjeje vetëm disa vite pas mbarimit të luftës. Luani brohoriti për “Duçen” e rrugicës tonë, por Partia nuk e dinte se edhe ne fëmijët e rrugicës kishim një “Duçe.” Ne u morëm në pyetje, por nuk i tradhtuam as “Duçen” dhe as brohoritësin e tij. Nuk u treguam as prindërve tanë. Ne kishim dëgjuar shumë për partizanët që nuk i kishin spiunuar shokët as përpara torturave, as përpara vdekjes. As ne nuk mund të spiunonim, të bëheshim spiunë, tradhtarë! Partizanët ishin heronjtë tanë, ‘starët’ e imagjinatës tonë fëmijërore.
Luan Pirdeni dhe familja e tij i shpëtuan kështu “njollës në biografi”, por sa e sa të tjerë me të cilët unë do të takohesha dhe do të punoja në vitet që do të vinin, nuk do të kishin këtë fat. Ne si fëmijë kemi qeshur shumë kohë me këtë ndodhi. Ishte me të vërtetë për të qeshur, por regjimi nuk kishte të njëjtin humor, ai nuk pranonte pa ndëshkuar rëndë dhe për tërë jetën edhe shaka të tilla prej fëmijësh. Ne, sidoqoftë, vazhduam ta thërrasim kështu “Duçe”, shokun tonë edhe për vite të tëra në vazhdim. Ai, i mësuar me këtë emër të dytë, nuk nguronte asnjë herë t’u përgjigjej thirrjeve tona. Gjithçka ndryshoi kur ai u burrërua. Nga “Duçe” ai u bë Refiku, ashtu siç ishte emëruar në ditën e parë të lindjes. Memorie.al
