Ndërtimet në Tiranë, gazetarja italiane: “Makth” dhe një shembull të rrezikshëm të “urbanizmit kolonialist”

“Shqipëria prodhon më shumë arkitekturë se gjithë pjesa tjetër e Evropës,” thotë me krenari kryeministri Edi Rama. Por ndërsa ai u beson ndërtimin e pallateve dhe rrokaqiejve të “arkistarëve” me qasje koloniale, banorët po dëbohen ose po largohen nga vendi. A do të ndodhë kjo edhe në Milano?

Luigji XVI i Mel Brooks, i interpretuar nga vetë regjisori në mjedisin e kopshteve të Versajës në prag të Revolucionit Francez, shfaqet duke ngritur fundet e fustanave të damave të oborrit ose duke ngacmuar oborrtarët duke mashtruar në lojën e shahut të gjallë, dhe pas veprës së keqe, shikon drejt kamerës me një pamje të zgjuar duke komentuar “është mirë të jesh mbret,” plotësisht i kënaqur me ndjenjën e mosndëshkimit që i jep fuqia absolute.

Kështu e imagjinoj Edi Ramën, ish-artist, kryetar bashkie i Tiranës dhe sot kryeministër i vendit dhe kreu i partisë socialiste, gjithmonë në pushtet që nga fundi i viteve ’90. Një njeri që më 16 maj u gjunjëzua publikisht para Giorgia Melonit, për të vulosur paktin fitimprurës për migrantët në Qendrën e Pritjes dhe Kthimit (CPR) të Gjadrit, dhe më 6 qershor priti në Sheshin Skënderbej, në Tiranë, njëqind e pesëdhjetë nga arkitektët më prestigjiozë në botë në Festivalin e Arkitekturës “Bukë & Zemër”, të gatshëm të artikulonin çdo herezi vetëm për të siguruar detyra dhe projekte në Shqipëri, dhe për ta festuar atë si udhëheqësin më të kulturuar dhe demokratik të botës. Në fakt, në videot që dokumentojnë dy shfaqjet (madje tre, sepse më 10 korrik ai u gjunjëzua sërish para presidentes sonë të këshillit, këtë herë në Romë), ai shikon drejt kamerës, por fatkeqësisht nuk gjen guximin të shprehë kënaqësinë e tij.

Në fund të fundit, më shumë se një njeri teatri, Rama është një artist, dhe preferon t’i shprehë ndjenjat në mënyrë plastike. Tirana (dhe gjithë Shqipëria) është kanavacë e tij, dhe aty, në transformimin e saj të dhunshëm, është e mundur të lexohen manitë e tij të madhështisë. “Shqipëria prodhon më shumë arkitekturë se gjithë pjesa tjetër e Evropës,” kishte deklaruar me krenari në hapjen e Festivalit të tij, në qendër të një sallë të mbuluar me qilima, i rrethuar nga shpura e tij e arkitektëve. Në pak më shumë se dy dekada, ai ka arritur të pastrojë një sasi të tillë rregullash urbanistike sa të vërë në kantier të paktën 139 kulla të larta mesatarisht 26 kate (disa deri në 100) vetëm në Tiranë – një qytet me 536 mijë banorë, më pak i populluar se Gjenova.

“Arkitektura Kolonialiste” dhe Dëbimet

“Është një gjeni, ka arritur të bëjë Tiranën një Dubai evropian,” më thotë me entuziazëm pronari im i shtëpisë, krenar për pamjen e re të rrokaqiejve të Tiranës. Por Edi Rama është i vetëdijshëm se konsensusi i brendshëm i fituar falë pallateve luksoze tingëllon keq, shumë keq në ambientet e “coolness”-it ndërkombëtar. Dubai nuk është demokratik, dhe nuk është i gjelbër, është i papranueshëm si model progresi për një vend që është gati të hyjë në Evropë në “grupin e të mirëve”. Dhe pastaj ai ka thirrur “Arch Army”-n e tij [sic] për të diktuar gjuhën e re.

Alejandro Aravena, i njohur për “sex appeal”-in e tij jo më pak se për projektet e tij të strehimit social në Kili – dhe, jo më pak, për fitimin e çmimit Pritzker Price, çmimi ndërkombëtar më i dëshiruar nga arkitektët – lavdëron “njohurinë e rrugës” shqiptare, aftësinë për të bërë nga poshtë, për të prodhuar qytet informal si në të gjitha vendet jo-perëndimore, “jashtë qendrës së perandorisë”. Ndërsa propozon të përmbyset paradigma formaliste dhe rregullatore e urbanizimit evropian, Aravena është gati të ndërtojë rrokaqiellin e tij të parë në qendër të qytetit, Tirana Society Towers, një gjë modeste prej 100 katesh. Stefano Boeri, autori i planit Tirana 2030, një vizion i qytetit plot pemë dhe “Pyje orbitale”, shkon deri aty sa thotë se Shqipëria duhet të mësojë nga gabimet e “vëllezërve të mëdhenj” evropianë dhe “të thotë jo” presioneve të Real Estate, për të shpëtuar brigjet e pasura me biodiversitet dhe vegjetacionin urban. Ai për momentin është kufizuar në ndërtimin e një pylli vertikal, një kubi të artë pas vilës së ish-diktatorit Enver Hoxha, një pallati rezidencial luksoz pak hapa larg kubit, dhe, kulmi i “greenwashing”-ut, Tirana Riverside Project, një projekt që sipas Doriana Musait, urbaniste dhe kritikë, “[…] megjithëse u prezantua si shembull i një “qyteti të zgjuar” dhe iniciativë rikuperimi pas-tërmetit, u ndërtua në një zonë të paprekur nga tërmeti dhe u imponua nga lart, i shkëputur nga nevojat e territorit. Komuniteti lokal u zhvendos me forcë në fund të vitit 2020 dhe në fillim të vitit 2021 nga policia, madje me gaz lotsjellës. Është një shembull klasik i mënyrës se si planifikimi i emergjencave dhe dizajni i importuar mund të përdoren për të justifikuar dëbimin në shkallë të gjerë të banorëve dhe transformimin e dhunshëm të hapësirës me pretekstin e inovacionit.”

Pas Boerit, projektuesit shfaqin njëri pas tjetrit entuziazmin e tyre për lirinë e madhe për të ndërtuar pa plane dhe rregulla – por me rekomandimin për të mbrojtur cilësinë dhe gjelbërimin – sikur mbrojtja mund të buronte bujarisht nga mirësia dhe ndjenjat e sipërmarrësve. Kjo shfaqje e sikletshme ndodh në kuadrin e Book Building, një pallat me shëmtim të rrallë me plan pesëkëndësh i ngritur pranë xhamisë së vjetër dhe Kullës së Sahatit në Sheshin Skënderbej. Fasada karakterizohet nga një dizajn aq i turpshëm – një lloj perdeje betoni – saqë edhe projektuesit, belgët 51N4E, shmangin shfaqjen e saj në faqen e tyre, ku shfaqen në vend të saj vepra e parë e realizuar në Tiranë, TID Tower, dhe rikuperimi i Sheshit Skënderbej, një ishull i madh nxehtësie. Megjithatë, Book Building nuk është asgjë në krahasim me mjeshtëritë ndërtimore të MVRDV, “arkistarëve” holandezë: Downtown One, një kullë drejtkëndore me një sërë fryrje kubike në fasadë që përfaqësojnë hartën e pikseluar të Shqipërisë dhe, mbi të gjitha, Skanderbeg Building, një kullë 85 metra e modeluar në formën e bustit të heroit kombëtar nga i cili merr emrin pallati, e pajisur me ballkone-hundë, ballkone-veshë dhe ballkone-mustaqe. “Nuk duhet t’u pëlqejë të gjithëve, unë nuk projektoj ndërtesa për të gjitha shijet,” tha Winy Maas i MVRDV gjatë një debati. Dhe në tekstin e projektit madje shkruhet se “Këto kohë, qytetet e botës po i ngjajnë gjithnjë e më shumë njëra-tjetrës. Unë i inkurajoj ato të rezistojnë kësaj tendence, të gjejnë karakterin e tyre individual dhe ta theksojnë atë. Skanderbeg Building është një mundësi për ta bërë këtë.” Është gjithmonë mirë të takosh njerëz kaq arrogantë, e bëjnë gjithçka më të qartë: ku tjetër mund të lexohet një deklaratë kaq e mbushur me kolonializëm? Kreu i një studioje shumë të fuqishme ultra-evropiane – thellësisht holandeze: holandezët ndihen, edhe për shkak të trashëgimisë së Rem Koolhaas, aristokracia e arkitekturës – pushton një vend me një grumbull ndërtesash gjigante, variacione të tre ose katër skemave megalomaniake shumë të njohura, paksa pop ose paksa brut, me të cilat ka mbushur pjesën tjetër të botës nga Tajvani në Ekuador, dhe pretendon të fiksojë karakterin individual të Shqipërisë në një arkitekturë ikonike që e zbeh Kinën e fillimit të viteve 2000 dhe regjimet autoritare të çdo epoke historike që nga Asirët e poshtë. Në këtë rast, pak si të thuash: ju shqiptarë jeni një fis nacionalistësh patetikë, bëhuni krenarë për këtë, thuajani me krenari përmes markës sime ndërkombëtare dhe shumë autoritative që transformon çdo bretkosë në një princ “cool”, dhe urdhëroni, kjo është arka. Prej dekadash, arkitektët dhe projektuesit holandezë pretendojnë t’u mësojnë vendeve të tjera të botës se kush janë dhe si duhet t’i zgjidhin problemet e tyre: nga Singapori në Detroit, nga Lagos në Tiranë, me shumë projekte të dashura të firmosura prej tyre.

Edhe më zbulues, megjithëse më i paqartë, është projekti i rikuperimit të Piramidës (e frymëzuar nga ato të Gizës), dikur e destinuar të festonte Enver Hoxhën, fryt i vonuar i regjimit komunist dhe simbol tipik i natyrës së tij shtypëse: MVRDV-ja e shndërron atë në një monument të lojërave dhe inovacionit: e bën të kalueshme, të ngjitshme, me tarraca (dhe deri këtu gjithçka mirë), dhe “e shpërndan” me paralelepipede shumëngjyrëshe që strehojnë biznese dhe funksione tipike hibride, manifest i inovacionit social dhe kulturor evropian: galeri, inkubatorë, start-up, punëtori, kafene. Sigurisht, është më e gëzuar se më parë, por me atë gëzim që nuk të bën të qeshësh, nuk të bën të shijosh, që të bën të ndihesh i trishtuar brenda sepse nuk ndihesh i përshtatshëm me atmosferën e gëzuar që të rrethon. Dhe që, në fund të fundit, është i rremë si të gjitha gëzimet e imponuara, si kapelet me kon me llastik të Vitit të Ri, që të bëjnë të qash ose të shtyjnë në mënyrë të pashmangshme drejt drogave të rënda. Në këtë rast, ideologjia e vrazhdë është ajo e “soft power”-it amerikan të viteve ’80 kundër gri-së sovjetike, ai spot i famshëm i Ridley Scott me të cilin Steve Jobs lançoi Macintosh-in: një atlete shumëngjyrëshe hyn në një kinema të populluar nga automatë të nënshtruar dhe bardhezi dhe lëshon një çekiç kundër ekranit duke i çliruar ata para se forcat e rendit të mund ta ndalojnë. Imazhi i fundit është logoja (këtu ylber) e mollës së famshme të kafshuar. Edi Rama, në fillim të karrierës së tij si kryetar bashkie, pushtoi faqet e të gjitha gazetave ndërkombëtare duke pikturuar fasadat sovjetike “gri” (në të vërtetë kryesisht prej tullash) me një mijë ngjyra. Por nëse në atë kohë funksionoi me lançimin e Mac-it, dhe më pas funksionoi sërish njëzet vjet më vonë me Tiranën pop, sot kutitë shumëngjyrëshe kapitaliste kanë humbur të gjithë ngarkesën erotike të lëshuar nga lëshuesja e çekiçit.

Tirana Zbrazet, Rama Ndërton: Një “Ëndërr e Keqe” për Aktivistët

Dëshira mungon. Tirana, dhe gjithë Shqipëria, po humbasin banorë: popullsia totale arrin sot pak më shumë se dy milionë e treqind mijë banorë (një e treta më pak se piku i saj), dhe plaket shumë sepse të rinjtë vazhdojnë të largohen jashtë vendit në kërkim të standardeve më të mira jetese. Treguesit ekonomikë rriten, por jo mjaftueshëm – ose nuk shpërndahen mjaftueshëm – për të kthyer flukset. Në kohën e pallateve shumëngjyrëshe – kujtesë personale e vitit 2005, gjatë një Bienale Arti – kontradiktat ishin të fuqishme, por rrugët e Bllokut, lagja ku tani dominojnë kafenetë e qeta të stilit amerikan, zienin nga vajza aq krenare saqë ngjallnin frikë. Dhe madje në një film amator të vitit 1987, i xhiruar nga Maria Pace Ottieri me vëllain e saj Alberto Ottieri, Jean Blanchaert dhe Rezzonica Castelbarco, kur qyteti ishte ende larg fazës së tij ylber, kishte më shumë jetë mes shtëpive shumë të ulëta sesa ka sot me turistët.

Intelektuali Edi Rama, miku i Bifos, nuk mund të mos e perceptojë anën dëshpëruese të skenës së tij. E megjithatë, në vend që të ndryshojë politikat e tij, ai vazhdon të postojë video të përqafimeve të tij me të fuqishmit e Tokës dhe të hedhë miliona metra kub beton, gjithnjë e më të shtrenjtë, mbi kopshtet me të cilat Tirana e dikurshme ishte e pasur. Parku rreth liqenit në jug të qytetit është i rrethuar nga kantiere ndërtimi aktuale dhe të ardhshme, sepse sipërfaqet bregliqenore dhe pamja nga parku, siç dihet, rrisin vlerat e pronave: dhe ja pra, ngrihen pallate si Lake View, Grand Park View, Lake Diamond Tower, Tirana Rocks (këto të fundit ende kuti të hedhura si pjesë legoje në një copë toke nga të zakonshmit MVRDV). Dhe pastaj qendra tregtare, hotele, një rrokaqiell i OODA-s i bërë nga shtëpiza të rrotulluara në të gjitha pozicionet dhe të mbivendosura (Ora vertikale), rrokaqielli-mal, shtëpi luksoze me 7000 euro për metër katror të destinuara të mbeten bosh, dhe natyrisht transformimi i stadiumeve. Nuk ishte e mjaftueshme që ishte shndërruar Qemal Stafa në një hotel dhe qendër tregtare me kullë, pa shenja që të identifikojnë funksionin sportiv nga jashtë (Arena Kombëtare e studio Archea): tani edhe Selman Stërmasi, në qendër të qytetit si tjetri, do të jetë objekt i një “rigjenerimi” të firmosur nga OMA që do të sjellë pesë mega-ndërtesa të tjera në afërsi. Pavarësisht protestave të vazhdueshme të artistëve dhe aktivistëve në dy vitet para COVID-it, as Teatri Kombëtar historik nuk u kursye nga buldozerët, sepse agenda e pasurive të paluajtshme parashikon në vend të tij një tjetër “lodër” të madhe, teatrin e ideuar nga Bjarke Ingels. Rasti është ndër ata që kanë pasur një jehonë më të madhe ndërkombëtare, por aftësia e madhe për të bashkëpunuar me intelektualë dhe profesionistë të botës kulturore dhe për të shtypur disidencën mediatike e shpëtoi përkohësisht Edi Ramën nga diskreditimi. Pas disa vitesh, megjithatë, kryetari i Bashkisë së Tiranës Veliaj, aleati i tij besnik, u arrestua pas hetimeve për korrupsion dhe pastrim parash përmes një sistemi shumë të ndërlikuar fondacionesh, galerish dhe shoqatash të tjera jofitimprurëse, siç tregon Vincent W.J. van Gerven OEI në “The Albanian Mechanism”.

Transformimi i Tiranës është një proces i trazuar që ia vlen të vëzhgohet nga afër, sepse mund të na tregojë shumë për të ardhmen tonë, dhe çështja gjigante aktuale e hetimeve urbanistike të Milanos është një demonstrim i qartë. Kombinimi i autokracisë dhe progresizmit të kulturuar i mishëruar nga narcisisti Edi Rama u shkon për shtat qeveritarëve tanë, të cilët ëndërrojnë me sy hapur të mund të lëvizin me të njëjtën liri dhe autoritet. Lehtësia me të cilën ai mund të përkulë normat për të favorizuar interesat e grupeve të pasurive të paluajtshme dhe sipërmarrësve që e mbështesin është një pikë referimi në sytë e tyre, të paktën derisa ai të jetë në gjendje të kontrollojë imazhin e tij kombëtar dhe ndërkombëtar, i mbështetur nga artistët dhe arkitektët që vijnë në oborrin e tij.

Rezultati material i kësaj lirie të tij për të qeverisur është nënshtrimi i njerëzve dhe i hapësirave: qyteti vertikalizohet dhe rritet shpejt, por pa banorë. Zbrazet dhe polarizohet, duke humbur çdo kujtesë të vetes dhe vetë aftësinë për të ngjallur dëshirë. I ngjan një shkretëtire, por me ngjyra.

“Është makthi më i keq i atyre që luftojnë. Që çdo protestë dhe revoltë të kthehet në një forcim të regjimit në pushtet. Që çdo fitore e vogël kundër qytetit të luksit të përfundojë duke zmadhuar dimensionet e rrokaqiejve të tij.” Filmi “Anuloje Ligjn” i Fabrizio Bellomos, i vitit 2023, i cili heton marrëdhëniet midis artit publik, transformimit urban dhe revoltave, përfundon me një fjalim të Edi Ramës që tregon se gjatë një manifestimi kundër qeverisë së tij, aktivistët kishin rrëzuar një skulpturë të madhe-kërpudhë (shumëngjyrëshe) të Carsten Holler, duke e shkatërruar atë. Duke i komunikuar Hollerit se vepra do të rindërtohej, ai pati “një ide fantastike”: “Ta rindërtojmë, por të zmadhuar me 25%. Kështu kushdo që e prek, do ta dijë se do të kthehet, por më i madh. Kjo do të frenojë ata që duan të dëmtojnë kërpudhën, por nëse e bëjnë gjithsesi, do ta bëjnë atë të rritet.”

Është makthi më i keq i atyre që luftojnë. Që çdo protestë dhe revoltë të kthehet në një forcim të regjimit në pushtet. Që çdo fitore e vogël kundër qytetit të luksit të përfundojë duke zmadhuar dimensionet e rrokaqiejve të tij dhe duke fuqizuar sistemin vampir që e ushqen. Edi Rama e ka quajtur shumë të bukur idenë e Carsten Holler, dhe e ka vënë menjëherë në praktikë. Mbetet të shihet sa gjatë, ende, ky bullizëm institucional dhe simbolik i një diktatori të vogël kolonial do t’i sjellë fat atij dhe pasuesve të tij.

Lucia Tozzi

Lucia Tozzi është studiuese e politikave urbane dhe gazetare e pavarur. Libri i saj i fundit është “The Invention of Milan. Cult of Communication and Urban Policies” (Cronopio 2023).