Më 10 shkurt 2025, kryebashkiaku i Tiranës Erion Veliaj u arrestua me akuzën e korrupsionit dhe pastrimit të parave. Së bashku me bashkëshorten e tij Ajola Xoxa, avokate dhe e vetëshpallur “kuratore”, si dhe gjashtë pronarë të kompanive të mëdha ndërtimi, Veliaj është përfshirë në një skemë të madhe dhe komplekse për pastrimin e fondeve publike dhe ryshfet nga kontraktorët përmes një sërë organizatash jofitimprurëse të artit dhe kompanive private të menaxhuara nominalisht nga familjarët e familjes Xoxa dhe Veli.
Ndryshe nga rastet e mëparshme të dukshme të korrupsionit, si ndaj ish-presidentit Ilir Meta dhe ish-ministrit të Mjedisit Lefter Koka, dosja në lidhje me aferat korruptive të çiftit Veliaj-Xoxa bazohet në një analizë të detajuar të pasurive dhe shpenzimeve të tyre private, të animuara nga një pyetje e thjeshtë: duke pasur parasysh mënyrën e jetesës së tyre relativisht modeste, sa mund të ofronin të ardhurat e tyre relativisht modeste? Në dosjet e mëparshme, kjo pyetje nuk ishte ngritur në mënyrë eksplicite, dhe besoj se kjo qasje e kontabilitetit mjeko-ligjor ofron një plan pjellor për hetimet e ardhshme të zyrtarëve të lartë të qeverisë.
Shtysa fillestare për hetimin ishte një informatë dërguar Strukturës së Posaçme Kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK) në korrik 2023, ku një farë Nesti Angoni (që rezulton se është pseudonim i një personi ende të paidentifikuar) ngriti pikëpyetje për banesën e Veliajt dhe Xoxës në lagjen e pushimit të Tiranës së Diellit dhe Kodralas së treve, në lagjen e Tiranës së Qerrit dhe Kodralas. blerë nga kompania e ndërtimit AGI KONS, në pronësi të Gentian Sula. Gruaja e Sulës, Gentiana, kishte qenë zëvendësministre e Veliajt në Ministrinë e Mirëqenies Sociale dhe Rinisë dhe më vonë, kur Veliaj ishte bërë kryetar i Bashkisë së Tiranës në vitin 2015, AGI KONS kishte marrë leje ndërtimi të shumta fitimprurëse. Pyetjet bazë që dolën nga këto fakte ishin se si Veliaj dhe Xoxa mund t’i kishin përballuar këto prona dhe nëse jo, në cilat kushte ato u transferuan në pronësi të tyre nga AGI KONS.
Prokuroria bën më pas një analizë të detajuar të financave të çiftit mes viteve 2013 dhe 2023, duke treguar se nuk ka asnjë provë për blerjen e vilave të pushimit, të cilat në fakt rezulton të jenë të regjistruara në emër të familjarëve të tyre. Megjithatë, provat nga telekomunikacioni, të dhënat e vendndodhjes së celularit, dëshmitë e dëshmitarëve dhe kontrolli i pronës, tregojnë bindshëm se Veliaj dhe Xoxa janë pronarët dhe drejtuesit e vërtetë të njërës prej vilave dhe se nuk e kishin deklaruar ligjërisht.
Duke përdorur aksesin e tyre të lirë në të dhënat e punësimit, të dhënat doganore, të dhënat e prokurimeve publike dhe të dhënat tatimore, prokurorët e SPAK tregojnë më tej udhëtimet me avion çarter të Veliajt dhe Gentian Sulës dhe një listë të gjerë tenderash në shkallë të gjerë të dhëna për AGI KONS, përfshirë për rinovimin e Parku Rinia, Teatrin e Operës dhe Teatrin e Tiranës, Teatrin e Ndërtimit dhe Ballin. kështu me radhë. Një numër i këtyre tenderëve janë dhënë në rrethana të dyshimta dhe në disa raste AGI KONS-it i janë dhënë kontrata si për ndërtim ashtu edhe për mbikëqyrje, në kundërshtim të qartë me ligjin. Megjithatë të gjitha këto kontrata u miratuan dhe u nënshkruan nga Veliaj. Në veçanti, prokurorët vënë në dukje koincidencën kurioze të tarifave të administrimit që Veliaj filloi të paguante për vilën në Qerret në gusht 2020 dhe kontratës së AGI KONS për ndërtimin e një shkolle në shumën prej afro 363 milionë lekësh (~3.6 milionë euro) një muaj më vonë, duke sugjeruar se përdorimi i dhënies së vilave ishte shkëmbyer me tenderin.
Por kontabiliteti i detajuar mjeko-ligjor i hetuesve tregoi se ryshfetet e pasurive të paluajtshme nga AGI KONS ishin vetëm maja e ajsbergut. Dosja e mbledhur nga SPAK detajon një rrjet të gjerë organizatash dhe kompanish jofitimprurëse të artit të zotëruara ose të drejtuara nominale nga anëtarët e familjes së Xoxës, por në realitet nën kontrollin e saj të drejtpërdrejtë. Të gjitha ato tregojnë të ardhura të shumta që vijnë nga Bashkia e Tiranës, Ministritë e Kulturës dhe Turizmit, organizatat jofitimprurëse të financuara nga bashkia dhe kompanitë e ndërtimit, si dhe fatura të panumërta – shpeshherë për shërbime të pa kryera – mes tyre për të justifikuar shpenzimet që në realitet përfundojnë në xhepat privatë të Xoxës dhe Veliajt.
Kjo përfshin firmën ligjore private të Xoxa-s The Partners Law, e cila punëson avokatët që figurojnë si një kastë e rradhës administratorësh dhe arkëtarësh për personat e tjerë juridikë; fondacioni Harabel, nominalisht nën drejtimin e artistit Driant Zeneli, por në realitet i menaxhuar plotësisht nga Xoxa2; galeria tregtare NAAN, 100% e aksioneve të së cilës Zeneli ia ka dhuruar Harabelit dhe që operon një vilë në zonën e zbukuruar të Bllokut 25% në pronësi të Sulës; dhe një pjesë të vogël të organizatave dhe kompanive të tjera jofitimprurëse ad-hoc me sa duket janë krijuar me të vetmin qëllim për të kanalizuar paratë publike dhe ryshfetet e ndërtimit te Veliaj dhe gruaja e tij.
Në dosje është një nga kontraktorët më të spikatur në Shqipëri, Fusha shpk. Në një episod, dy avokatë të punësuar në kanalin The Partners Law rreth 13,000 euro nga Fusha në Harabel, vetëm pak ditë pasi Fusha merr një pjesë të fondeve të bashkisë për rinovimin e sheshit Skënderbej, një projekt që i ka kushtuar publikut shqiptar tashmë rreth 19 milionë euro përmes një sërë tenderash shumë të dyshimtë. Nëpërmjet të njëjtave fatura fiktive, Fusha paguan drejtpërdrejt edhe një nga avokatët e The Partners Law, duke i mbuluar në thelb pagën e tyre për disa muaj.
Krahas ryshfeteve monetare nga kompanitë e ndërtimit, rrjeti i ngritur dhe i menaxhuar nga Xoxa qarkullon edhe një rrymë të pafund faturash false3 për të justifikuar fondet publike të marra nga bashkia dhe ministritë. Për shembull, Harabel i paguan “qiranë” Xoxës edhe pse zyrat e saj janë në të njëjtën hapësirë me Ligjin e Partnerëve në Sky Tower. Në një episod tjetër, Sokol Kryeziu, një ish-fshirës rrugësh i kthyer në pronar i kompanisë së ndërtimit Gerard-A, paguan rreth 50,000 euro për një seri pikturash të Idlir Kokës nga Galeria NAAN, ndërsa Koka merr vetëm 13,000 euro. Pjesa tjetër zhduket. Një kurator italian, Domenico de Chirico, ofron një faturë të rreme prej 1,000 € për kurimin e shfaqjes së Kokës, ndërsa kreditet e vetë Xoxës si “kuratore” e disa shfaqjeve në Galerinë NAAN gjithashtu duken të rreme dhe kryesisht pasqyrojnë fonde të mëtejshme që rrjedhin nga jofitimprurës Harabel në xhepin e saj.
Subjektet e drejtuara nga Xoxa janë gjithashtu të përfshira vazhdimisht në fusha artistike dhe prodhime që nuk kanë kapacitete profesionale për t’i menaxhuar. Në një shembull tipik, Harabel merr fonde nga Ministria e Kulturës për të organizuar Festivalin Ndërkombëtar të Kërcimit Bashkëkohor 2023 në Tiranë, pavarësisht se nuk ka personel me njohuri për kërcimin bashkëkohor. Për këtë festival, organizata jofitimprurëse Eventus (gruaja e xhaxhait të Xoxës) faturoi 20,309 € për kompozim muzikor, ndërsa Balkan Youth Link, gjithashtu i kontrolluar nga Xoxa, faturoi 19,071 € për koreografi – në të dyja rastet pa asnjë përvojë të verifikueshme në këto disiplina artistike përkatëse.
Ky festival i veçantë i kërcimit përmban edhe përfshirjen komplekse të kompanisë së ndërtimit Rametal4, e cila paguan drejtpërdrejt një faturë prej 8,326 € për transportin ndërkombëtar të performancës së kërcimit Sonoma, edhe pse Bashkia e Tiranës ka siguruar tashmë Balkan Youth Link 5 milionë lekë (~50,000 €) për prodhimin. Në të njëjtën kohë, Teatri i Operës dhe Baletit nënshkruan një kontratë me qira të pajisjeve me Rametal për rreth 19,000 € për të njëjtin prodhim, para të cilat përfundimisht kthehen në kompanitë e kontrolluara nga Xoxa. Ndërkohë, fondet e akorduara nga Ministria e Kulturës për këtë festival – që në fakt duhet të mbulojnë shpenzimet e transportit dhe pajisjeve – përfundojnë në xhepat e Xoxës përmes një sërë faturash false.
Në një moment, ka kaq shumë subjekte juridike dhe kaq shumë projekte sa që stafi i The Partners Law që menaxhon administratën bën gabime të shpeshta me buxhetet, pullat dhe letrat me letra, duke përzier njërën jofitimprurëse me tjetrën. Në një rast të kaosit administrativ, Zeneli është aktori kryesor në një lojë “faturash muzikore” midis Ava Studio (nëna e Xoxës), Arts Lab (xhaxhai i Xoxës) dhe Harabel, ku pagesat dhe kundërpagesat bëhen derisa subjekti juridik “i duhur” të ngarkohet për kostot imagjinare të montimit të videos, duke u siguruar që të gjitha llogaritë të mbarojnë në fund të vitit.
Në këto skema është përfshirë edhe Gogël, një kompani në pronësi të vëllait të Veliajt, Arbërit. Kompania e telekomunikacionit One Albania ka fituar disa tenderë fitimprurës nga Bashkia e Tiranës dhe në të njëjtën kohë është një nga klientët kryesorë të Gogël, në shumën prej rreth 5.5 milionë euro që nga qershori 2024, nga të cilat më shumë se 50,000 euro i dërgon Ajo Studio Ava Studio, një kompani në letër e menaxhuar nga nëna e Xoxës, por në realitet nën kontrollin e plotë të Xoxës.
Shembujt e përmendur më sipër janë vetëm një përzgjedhje shumë e kufizuar. Në total, pretendon SPAK, Xoxa arrin të kapë rreth 110 milionë lekë (~1.1 milionë euro), nga të cilat afro 870,000 euro janë shpenzuar për veshje luksoze, produkte bukurie dhe bizhuteri, të importuara duke përdorur kartën e identitetit të ish-drejtorit ekzekutiv të Balkans Youth Link, i cili rezultoi se nuk ishte plotësisht i vetëdijshëm për çantën e blerjes së Louisit.
Megjithatë, dosja lë gjithashtu një sërë pyetjesh të pazgjidhura. Së pari, lidhjet me ministritë e Kulturës dhe Turizmit mbeten të paqarta. A ishte në lojë i njëjti mekanizëm si me Bashkinë e Tiranës? Më pas, Xoxa ishte edhe themelues i Galerisë GurGur në Petrelë, ku Harabel ka organizuar një sërë ekspozitash të artistëve shqiptarë. Sërish, marrëveshjet financiare dhe pronësore mbeten të paqarta, si dhe çfarë mund të kenë marrë pronarët e hapësirës në këmbim të dhënies së hapësirës për Harabel.
Dhe së fundi, edhe pse një numër i biznesmenëve të përmendur në dosje, përfshirë Shkëlqim Fushën, janë paditur për korrupsion aktiv, një oligark i veçantë mbetet i paprekur pavarësisht referimeve të shumta: Samir Mane, i cili gjithashtu u shfaq së fundmi në dosjen e korrupsionit të ish-presidentit Meta. Sidoqoftë, Fondacioni Mane ishte një nga donatorët kryesorë për Harabelin me një kontribut prej 40,000 €, ndërsa Galeria Gocat e Fondacionit Mane u hap vitin e kaluar me një ekspozitë personale të drejtorit ekzekutiv të Harabel, Zeneli, të kuruar nga Xoxa. Gocat deklaroi publikisht se ishte “falas për vizitorët dhe falas për artistët”, duke shtruar pyetjen se si financohen aktivitetet e tij dhe si mbulon qiranë për vendndodhjen e tij kryesore në Piramidën, që është pronë e Bashkisë së Tiranës. Për më tepër, grupi Balfin i Mane përmendet si donator prej 30,000 € për Arts Lab si dhe Balkan Youth Link, të dyja subjekte nën kontrollin e Xoxa-s.
Megjithatë, shifra prej 1.1 milionë euro e vjedhur nga publiku shqiptar është vetëm njëra anë e medaljes. Në të gjithë dosjen, bëhet e qartë se projektet kulturore që Xoxa dhe moria e subjekteve juridike nën kontrollin e saj fituan nga bashkëshorti i saj ishin keqmenaxhuar krejtësisht, me Xoxën që kërkonte të nxirrte një përfitim maksimal personal duke ofruar një produkt minimalisht të pranueshëm. Askush nuk duket të punësohet në bazë të kualifikimeve të tyre aktuale dhe përzgjedhja e bashkëpunëtorëve bëhet qartë mbi bazën e gatishmërisë për t’iu përmbajtur procedurave më pak se skrupuloze të pagesave, faturimit kreativ, pagesave me para në dorë etj.
Dëmi që kjo ka sjellë në skenën kulturore shqiptare është vështirë të mbivlerësohet. Që nga regjistrimi i tij në 2018, Harabel ka thithur qindra mijëra euro nga qeveria vendase dhe kombëtare shqiptare, si dhe fonde të huaja kulturore nga Italia, Zvicra, SHBA dhe BE. Asnjë nga këto financime nuk u shpenzua mirë, asnjëri prej tyre nuk u llogarit siç duhet dhe e gjithë kjo mund të ishte përdorur shumë më mirë nga një skenë e pavarur kulturore e uritur për një formë të mbështetjes publike – nga një qeveri e udhëhequr, jo më mirë, nga dikush që e quan veten artist.
Dhe nuk janë vetëm fondet e shpërdoruara, paratë e shpenzuara për fatura false dhe ekzekutim gjysmak të projekteve. Si rezultat i dominimit të saj në prodhimin kulturor në Tiranë, sipërmarrja kriminale e Xoxës ka njollosur gjithashtu shumë nga prodhuesit kulturorë, të cilët për një arsye apo një tjetër u ndjenë të thirrur – pavarësisht paralajmërimeve të hershme se nismat e astroturfit të Xoxës ishin më pak se plotësisht të ligjshme – për të pranuar porositë e saj, për të ekspozuar në hapësirat e saj ose për të punuar për organizatat e saj.
Para së gjithash, duhet të veçojmë ata që i dhanë legjitimitetin artistik aq të nevojshëm ekzistencës së Harabelit: artistë dhe kuratorë të njohur me karriera të njohura ndërkombëtare si Anri Sala, Adrian Paci, Sislej Xhafa dhe Edi Muka. Nuk mund të nënvlerësohet – veçanërisht brenda një mjedisi të drejtuar nga prestigji që është bota e artit – rëndësia e mbështetjes së tyre për misionin e Harabel dhe karrierën e sapolindur kuratoriale të Xoxës. Deri më sot asnjëri prej tyre nuk ka dalë me një deklaratë duke u distancuar nga Xoxa apo Harabel. Për t’i quajtur ata të kompromentuar do të ishte shumë e sjellshme.
Dhe si thua për disa përgjegjësi nga anëtarët e bordit të Harabel, të cilët, përveç Zenelit dhe Salës, përfshijnë Olsi Efthimin (gjithashtu arkitektin e vilës në Qerret), Zef Paci, Ema Andrea, Tomasso Sacchi, Alicia Knock, Eroll Bilibani, Marco Scotini dhe Tea Çuni.
Dhe së fundi, po për gjithë ata kuratorë, artistë dhe pedagogë ndërkombëtarë? Si janë paguar të gjithë? Kush pagoi për hotelet dhe fluturimet e tyre? Dhe dhjetëra punonjësit e kulturës shqiptare që u përfshinë në projektet e Xoxës: A dërguan fatura false? A iu grabitën pjesën më të madhe të vlerës së punës së tyre? A ishin ata viktima të kuazi-monopolit të Xoxës mbi financimin publik? A ishin të gatshëm të ishin “moralisht fleksibël”, duke vënë bast mbi statusin e saj në rritje në botën e artit shqiptar? Apo ishin plotësisht bashkëpunëtorë dhe mbështetës të mbytjes së saj në jetën kulturore, duke e parë punën me të si një lëvizje të mirë në karrierë?
Përgjigjet e këtyre pyetjeve janë pa dyshim të ndërlikuara, të ngarkuara emocionalisht dhe të ngulitura në një peizazh politik ku prodhimi artistik dhe kulturor funksionon nën hijen e afërt të prodhuesit kryesor kulturor. Por përgjigjet do të duhet të formulohen nëse skena e artit shqiptar do të zhvillohet dhe të ecë përpara. Të shpërfillësh krimet e shumta të Erion Veliajt dhe Ajola Xoxës dhe dëmin që ata i kanë shkaktuar një komuniteti të tërë kulturor, do të ishte një gabim i rëndë.
Shkruar nga gazetari holandez Vincent W.J. van Gerven Oei për The Albanian Mechanism
Discussion about this post